722: Uamh na h-Armachd agus Fionnghal NicDhòmhnaill
Litir sheachdaineach do luchd-ionnsachaidh le clàr-fuaime, tar-sgrìobhadh is mìneachadh. A weekly letter to Gaelic learners with audio, transcription and explanation.
Tha an litir ag obrachadh leis an fhaclair. Tagh an taba ‘teacsa Gàidhlig’ agus tagh facal sam bith san teacsa agus fosglaidh am faclair ann an taba ùr agus bidh mìneachadh den fhacal ann. The letter is integrated with the dictionary. Select the tab ‘Gaelic text’ and choose any word and the dictionary will open and you will see the English explanation of the Gaelic word.
Uamh na h-Armachd agus Fionnghal NicDhòmhnaill
Anns an dùthaich dhan do bhuin mo shinnsirean – Comraich Ma-Ruibhe ann an Ros an Iar – tha uamh faisg air a’ chladach ris an canar Uamh na h-Armachd. Tha i faisg air Salachar, gu tuath air Sannd, ma tha sibh eòlach air a’ chosta gu tuath air Clachan Ma-Ruibhe.
Tha ainm na h-uamha – Uamh na h-Armachd – a’ ciallachadh ‘the cave of the armaments’. An robh armachd air a stòradh innte uaireigin? Tha smuain ann, ge-tà, gun do chlàir an Suirbhidh Òrdanais an t-ainm le mearachd, agus gur e Uamh an Ar-a-mach ‘the cave of the rebellion’ a bu chòir a bhith oirre.
Dè an t-ar-a-mach a bhiodh ann, ma-thà? Dè ach fear nan Seumasach anns an ochdamh linn deug. Air a’ cheathramh latha deug dhen Iuchar, seachd ceud deug, ceathrad ’s a sia (1746), fhuair an riaghaltas fios gun robh saighdearan a’ Phrionnsa am falach ann an uamh air a’ Chomraich. Bha HMS Furnace ann an Geàrr Loch, agus chuireadh bàtaichean beaga a-mach le seòladairean is saighdearan annta. Cha deach na daoine a lorg ach fhuaireadh lorg air deich-ràmhach.
Dà latha roimhe sin, bha tachartas eachdraidheil air a bhith ann air bòrd HMS Furnace, agus i air acair far cladach na Comraich. ’S ann air an latha sin a dh’inns Fionnghal NicDhòmhnaill do na h-ùghdarrasan mar a chuidich i Teàrlach Òg Stiùbhart ann a bhith a’ faighinn air falbh bho na h-Eileanan Siar ann an riochd a tè-fhrithealaidh Èireannaich, Betty Burke.
’S e an Seanalair Iain Caimbeul, am fear a bha os cionn an rannsachaidh airson Theàrlaich Òig, a cheasnaich Fionnghal. Bha sin na fàbhar oir bha esan air a ràdh gu feumte dèiligeadh rithe le meas is modh. Dh’inns i an stòiridh dha mu mar a thèich am Prionnsa na cuideachd gu ruige an t-Eilean Sgitheanach, agus mar a chumadh am falach e bho shaighdearan an riaghaltais.
Mas ann le meas is modh a chaidh dèiligeadh ri Fionnghal, cha robh sin fìor mun a h-uile prìosanach Seumasach a chaidh air bòrd HMS Furnace. B’ e an Caiptean Iain Fearghasdan à Inbhir Uaraidh a bha na sgiobair air an t-soitheach, agus bha e ainmeil airson a bhith an-iochdmhor.
Rinn oifigear Seumasach, Felix O’ Neill, iomradh air Fearghasdan. Beagan làithean mus robh Fionnghal NicDhòmhnaill an grèim aige, dh’òrdaich Fearghasdan gum biodh O’ Neill air a chur air racais agus gum biodh e air a chuipeadh – airson faighinn a-mach cà’ robh am Prionnsa. Bha am peanas an impis tòiseachadh nuair a tharraing ceannard nan saighdearan air bòrd – an Lieutenant McGaghan – a chlaidheamh. Thuirt e ris a’ chaiptean gum b’ fheàrr leis gum faigheadh e fhèin bàs seach gum biodh a leithid air a dèanamh air oifigear.
Ach bha cothroman eile aig Fearghasdan fiosrachadh fhaighinn le ciùrradh. Chleachd e inneal uabhasach a lorgadh ann an Taigh Bhàrrasdail ann an Cnòideart. Bhiodh MacDhòmhnaill Bhàrrasdail ga chleachdadh airson ’s gun aidicheadh daoine gun robh iad ciontach de rudeigin air choreigin. ’S e ‘Barisdale’ a chanadh daoine ris an inneal ann am Beurla. Bhiodh duine air a ghlasadh ann, gun chomas gluasaid, le bior iarainn a’ stobadh a-steach air amhaich. Bhiodh e ag aideachadh ri casaid sam bith.
An fheadhainn a thèich à Uamh na h-Armachd air a’ Chomraich, tha mi an dòchas nach do choinnich iad riamh ris a’ Chaiptean Fearghasdan no ris a’ Bharisdale.
Faclan na Litreach: Comraich Ma-Ruibhe/A’ Chomraich: Applecross; Clachan Ma-Ruibhe: Clachan of Applecross [of Maol Rubha]; Inbhir Uaraidh: Inverurie; an-iochdmhor: merciless; ciùrradh: torture.
Abairtean na Litreach: dhan do bhuin mo shinnsirean: to which my ancestors belonged; an robh armachd air a stòradh innte?:were armaments stored in it?; gun do chlàir an Suirbhidh Òrdanais an t-ainm le mearachd: that the Ordnance Survey mistakenly recorded it; fear nan Seumasach: the Jacobite one; gun robh saighdearan a’ Phrionnsa am falach ann an uamh air a’ Chomraich: that soldiers of the Prince were hiding in a cave in Applecross; dà latha roimhe sin, bha tachartas eachdraidheil air a bhith ann: two days before that, there had been a historic event; air acair far cladach na Comraich: at anchor off the shore of Applecross; mar a chuidich i Teàrlach Òg Stiùbhart: how she helped Bonnie Prince Charlie; ann an riochd a tè-fhrithealaidh Èireannaich: disguised as her Irish maidservant; a cheasnaich Fionnghal: who interrogated Flora; bha sin na fàbhar: that was in her favour; gu feumte dèiligeadh rithe le meas is modh: that she would have to be treated with respect and politeness; an grèim aige: in his custody; air a chur air racais: put on a rack; bha am peanas an impis tòiseachadh:the punishment was about to begin; seach gum biodh a leithid air a dèanamh air oifigear: rather than such a thing be done to an officer; Taigh Bhàrrasdail ann an Cnòideart: Barrisdale House in Knoydart; airson ’s gun aidicheadh daoine gun robh iad ciontach de rudeigin air choreigin: so that people would admit they were guilty of something or other; gun chomas gluasaid: unable to move; le bior iarainn a’ stobadh a-steach air amhaich: with an iron spike sticking into his neck; bhiodh e ag aideachadh ri casaid sam bith: he would admit to any accusation.
Puing-chànain na Litreach: fhuaireadh lorg air deich-ràmhach:a ten-oared boat was found. When talking about traditional boats, powered by oar, there is no need to use a word like ‘bàta’ or ‘soitheach’, as ‘ràmhach’ does the job. Here are some examples: dà-ràmhach ‘a two-oared boat’; ceithir-ràmhach ‘a four-oared boat’; sia-ràmhach or sè-ràmhach ‘a six-oared boat’, ochd-ràmhach ‘an eight-oared boat’; deich-ràmhach ‘a ten-oared boat’. Once you reached 12 oars, you were getting into the realm of the birlinn.
Gnàthas-cainnt na Litreach: gum biodh e air a chuipeadh: that he would be whipped.
Download the text of this week's letter as a PDF:Thoir a-nuas Litir mar PDF:
PDF documents are especially suited for printing out. Most computers can open PDF files, but if you have problems viewing them you may need to install reader software such as Tha faidhleachan PDF gu sònraichte math airson clò-bhualadh. Tha e furasta gu leòr do chuid de choimpiutairean faidhleachan PDF fhosgladh, ach ma tha trioblaid agad ‘s dòcha gum biodh e feumail bathar-bog mar Adobe Acrobat Reader. fhaighinn.
Litir do Luchd-ionnsachaidh
This letter corresponds to Tha an Litir seo a’ buntainn ri An Litir Bheag 418
Podcast
BBC offers this litir as a podcast: Visit the programme page for more info and to download or subscribe. Tha am BBC a’ tabhainn seo mar podcast. Tadhail air an duilleag-phrògraim airson barrachd fiosrachaidh no airson podcast fhaighinn