1240: Uisge-beatha agus Ainmean-àite (2)
Litir sheachdaineach do luchd-ionnsachaidh le clàr-fuaime, tar-sgrìobhadh is mìneachadh. A weekly letter to Gaelic learners with audio, transcription and explanation.
Tha an litir ag obrachadh leis an fhaclair. Tagh an taba ‘teacsa Gàidhlig’ agus tagh facal sam bith san teacsa agus fosglaidh am faclair ann an taba ùr agus bidh mìneachadh den fhacal ann. The letter is integrated with the dictionary. Select the tab ‘Gaelic text’ and choose any word and the dictionary will open and you will see the English explanation of the Gaelic word.
Uisge-beatha agus Ainmean-àite (2)
Bha sinn a’ toirt sùil air ainmean uisge-bheatha agus thaighean-staile on leabhar ‘The A to Z of Whisky Place-Names’ le Jacob King. Tha gu leòr dhiubh air a bheil ainm a tha rudeigin – no uile-gu-lèir – fuadain. Ach tha feadhainn ann le ainm stèidhichte air ainm-àite a th’ air na mapaichean. Tha mi airson sùil a thoirt air feadhainn dhiubh sin an-diugh.
Tòisicheamaid ann an Ìle. An coimeas ri sgìrean eile, tha na h-ainmean ann an Ìle an ìre mhath uile stèidhichte air fìor ainmean-àite. Mar eisimpleir, tha Ardbeg air a dhèanamh faisg air An Àird Bheag ‘the small promontory’. Tha Bowmore às a’ bhaile as motha anns an eilean – air a bheil Am Bogha Mòr mar ainm. Tha e a’ ciallachadh an dàrna cuid ‘the big reef’ no ‘the big bend’.
Tha Bruichladdich bhon Ghàidhlig Bruthach a’ Chladaich ‘the brae of the shore’ agus tha Bunnahabhain o Bun na h-Abhainne ‘the mouth of the river’. Air cladach an earra-dheas an eilein, tha Lagavulin. Tha an t-ainm sin a’ tighinn bho Lag a’ Mhuilinn ‘the hollow of the mill’. Air taobh eile an eilein, tha taigh-staile ‘Caol Ila’. Tha sin stèidhichte air cladach a’ chaolais eadar Ìle agus Diùra, ris an canar Caol Ìle no An Caol Ìleach ann an Gàidhlig. Agus, air taobh thall a’ chaolais, tha Jura Distillery. Tha an t-ainm sin a’ tighinn bho ainm an eilein fhèin – Diùra ann an Gàidhlig – ged a thàinig sin on Lochlannais o shean. Tha e a’ ciallachadh ‘Eilean nam Fiadh’.
Gu tuath air Ìle agus Diùra, tha eilean eile ann an Earra-Ghàidheal air a bheil taigh-staile. ʼS e sin Muile. An sin, thathar a’ dèanamh uisge-beatha ris an canar Tobermory. Tha an t-ainm a’ tighinn bhon bhaile far a bheil an taigh-staile – Tobar Mhoire, ‘the well of the Virgin Mary’.
Air ais air tìr-mòr tha Tomatin, deas air Inbhir Nis. Tha sin bhon Ghàidhlig Tom Aitinn ‘juniper hillock’. Chaidh an t-ainm-àite sin a chlàradh air mapa aig deireadh an t-siathamh linn deug. Tha Glenlivet ann am Moireibh a’ tighinn bhon Ghàidhlig Gleann Lìobhaid. Tha Jacob King ag innse dhuinn gu bheil e coltach gun tàinig Lìobhaid bho fhreumh Cruithneach a’ ciallachadh ‘boillsgeach’ no ‘gleansach’. Agus faisg air Uisge Spè tha Tormore. Tha sin bhon Ghàidhlig An Tòrr Mòr ‘the big hill’. ʼS e Allt an Torra Mhòir ainm an uillt a tha a’ sruthadh seachad air an taigh-staile.
Tha uisge-beatha Moireach eile ann air a bheil ainm car annasach dhuinne mar Ghàidheil. Tha e sgrìobhte mar aon fhacal – a-n-c-n-o-c. Bhithinn a’ fuaimneachadh sin mar ‘an cnoc’, ach tha làrach-lìn an uisge-bheatha ag innse dhuinn gu bheilear ga fhuaimneachadh ‘a-nock’. Seadh. Uill, tha e air a dhèanamh aig Knockdhu Distillery. Shaoileadh sibh gun robh sin a’ tighinn bhon Ghàidhlig An Cnoc Dubh. Ach tha Jacob King ag innse dhuinn nach eil a leithid de dh’ainm clàraichte, agus gur e An Cnoc no, ann an Albais, The Knock a bha a-riamh air an àite.
Mu dheireadh, ann an taobh sear Rois, tha uisge-beatha ainmeil air a bheil Glenmorangie. A bheil sin dha-rìribh a’ ciallachadh ‘The Glen of Tranquility’, mar gun tàinig e à Gleann Mòr na Sìth? Tha Jacob King ag innse dhuinn nach eil. Chaidh ‘Glen’ a chur ri Morangie, ainm-àite ionadail a tha a’ ciallachadh ‘big haugh place’. Tha an leabhar làn neamhnaidean mar sin.
Faclan na Litreach: Lochlannais: Norse; o shean: in olden times; Earra-Ghàidheal: Argyll; taigh-staile: distillery; Moireibh: Moray; Moireach: belonging to Moray.
Abairtean na Litreach: a’ toirt sùil air ainmean uisge-bheatha agus thaighean-staile: looking at names of whisky and distilleries; rudeigin – no uile-gu-lèir – fuadain: slightly – or completely – artificial; an coimeas ri sgìrean eile: compared to other areas; tha na h-ainmean ann an Ìle an ìre mhath uile stèidhichte air fìor ainmean-àite: the names on Islay are pretty much all based on real place-names; às a’ bhaile as motha anns an eilean: from the largest village on the island; tha e a’ ciallachadh an dàrna cuid X no Y: it means either X or Y; cladach an earra-dheas an eilein: the south-eastern shore of the island; air cladach a’ chaolais eadar Ìle agus Diùra: on the shore of the narrows (sound) between Islay and Jura; gu tuath air: north of; air ais air tìr-mòr: back on the mainland; chaidh an t-ainm-àite sin a chlàradh air mapa aig deireadh an t-siathamh linn deug: that place-name was recorded on a map at the end of the sixteenth century; bho fhreumh Cruithneach: from a Pictish root; a tha a’ ciallachadh ‘boillsgeach’ no ‘gleansach’: that means ‘glittering’ or ‘shining’; ainm an uillt a tha a’ sruthadh seachad air: the name of the burn that flows past; car annasach dhuinne: somewhat strange to us; a bha a-riamh air an àite: that the place was always called; làn neamhnaidean mar sin: full of pearls [treasures] like that.
Puing-chànain na Litreach: Tòisicheamaid ann an Ìle: Let’s begin in Islay. Tòisicheamaid is the first person plural imperative form of the verb tòisich ‘begin’. To create such a form, we take the [unlenited] root of the verb and add –(e)maid to it. Here are some examples with regular verbs: cuireamaid ‘let us put’; cluicheamaid ‘let us play’; sgrìobhamaid ‘let us write’. Examples with irregular verbs are: rachamaid ‘let us go’; dèanamaid ‘let us do, make’. In a Gaelic church service, you might hear ‘dèanamaid adhradh’ [let us worship] or ‘dèanamaid ùrnaigh’ [let us pray]. And, in a less formal setting, there is the slightly whimsical ‘rogamaid is ròlamaid’ [let’s rock and roll!]
Gnàthas-cainnt na Litreach: A bheil sin dha-rìribh a’ ciallachadh?: does that really mean?
Tha “Litir do Luchd-ionnsachaidh” air a maoineachadh le MG ALBA
Download the text of this week's letter as a PDF:Thoir a-nuas Litir mar PDF:
PDF documents are especially suited for printing out. Most computers can open PDF files, but if you have problems viewing them you may need to install reader software such as Tha faidhleachan PDF gu sònraichte math airson clò-bhualadh. Tha e furasta gu leòr do chuid de choimpiutairean faidhleachan PDF fhosgladh, ach ma tha trioblaid agad ‘s dòcha gum biodh e feumail bathar-bog mar Adobe Acrobat Reader. fhaighinn.
Litir do Luchd-ionnsachaidh
This letter corresponds to Tha an Litir seo a’ buntainn ri An Litir Bheag 936
Podcast
BBC offers this litir as a podcast: Visit the programme page for more info and to download or subscribe. Tha am BBC a’ tabhainn seo mar podcast. Tadhail air an duilleag-phrògraim airson barrachd fiosrachaidh no airson podcast fhaighinn